Ze skarbnicą naszą duchową – z siedmiu źródłami sakramentalnymi spowinowacone, a przynajmniej do nich bardzo zbliżone są sakramentalia, niekiedy nazywane sakramentami mniejszymi. Z nimi to dla zbawiennego dusz naszych pożytku w tym ustępie zapoznać się należy.

Nazwa sakramentalia pierwotnie, tj. od wieku XII, kiedy Piotr Lombardus (r. 1160) zaczął jej używać, oznaczała pewne obrzędy religijne, które nie były sakramentami, jak modlitwy "Ojcze nasz", "confiteor" itp., znak krzyża św., wzywanie imienia Jezus lub też ceremonie używane przy sprawowaniu sakramentów świętych. Sakramentaliami w ścisłym tego słowa znaczeniu obecnie w myśl Nowego Kodeksu prawa kanonicznego nazywamy rzeczy albo czynności, których Kościół przez pewne naśladowanie sakramentów czyli podobieństwo do nich zwykł używać, aby przez poświęcenia i wezwania modlitewne otrzymać pożądane skutki zwłaszcza duchowne (1). Mają one pewne podobieństwo do sakramentów św., gdyż są to znaki widzialne czyli pod zmysły podpadające, jak np. poświęcenie opata, konsekracja Kościoła lub dzwonów, i udzielają też pewnych łask Bożych tym, którzy pobożnie ich używają. Różnią się od sakramentów św. tym, że są z ustanowienia Kościoła św. a nie z ustanowienia samego Chrystusa Pana, różnią się też co do swych skutków: sakramenty udzielają łaski bezpośrednio, odpuszczają grzechy i kary za grzechy, a sakramentalia bezpośrednio ani łaski nie udzielają, ani nie mogą odpuścić grzechów; sakramenty sprawują swe skutki mocą swą wewnętrzną przez sam czyn dokonany, sakramentalia zaś sprawują swe skutki jedynie pośrednio przez czyn działającego Kościoła. Kościół ma władzę z prawa Bożego sobie nadaną ustanawiać sakramentalia, boć przecież Chrystus Pan powierzył Kościołowi posłannictwo uświęcania ludzi, a więc udzielił pozwolenia ustanawiać odpowiednie do tego środki pomocnicze. Wyraźnie na to wskazują różne orzeczenia Kościoła św. w ciągu ubiegłych wieków (2). Według obecnego prawa kanon 1145 wyraźnie głosi: "Jedynie Stolica Apostolska może nowe sakramentalia ustanawiać, albo już przyjęte autentycznie wyjaśniać, kasować albo zmieniać".
Sakramentalia podzielić można na trzy grupy: egzorcyzmy, poświęcenia i rzeczy poświęcone. Dawniej sakramentaliom nadawano obszerniejsze znaczenie, dzielono je na sześć grup: modlitwy, namaszczenia, pokarmy, odmawianie spowiedzi powszechnej – confiteor, jałmużny, błogosławieństwa. Dziś bierzemy pod uwagę pierwszy podział czyli sakramentalia w znaczeniu ściślejszym.

Egzorcyzmy są to formuły modlitewne od Kościoła ustanowione, których używają biskupi i kapłani, gdy powagą i w imieniu Kościoła wypędzają szatana od jakiejś osoby lub jakiejś rzeczy. Każdy może prywatnie używać zaklęć przeciw szatanom w dowolnej formie, ale to nie posiada charakteru sakramentaliów.

Poświęcenia są dwojakie: wzywające i uświęcające. Wzywające są te, które po prostu wzywają pomocy Bożej dla tych osób, które o to błogosławieństwo czy poświęcenie się ubiegają wprost jak w poświęceniu świec w dzień św. Błażeja lub ubocznie, jak w poświęceniu domów lub innych przedmiotów, kiedy się błaga Pana Boga, aby udzielił swych łask tym, którzy tych rzeczy będą używać. Poświęcenia uświęcające nadają charakter pewnej świętości osobom lub przedmiotom, które przez błogosławienie zostają oddane na służbę Bogu jak to widzimy w poświęceniu kościołów, dzwonów, szat liturgicznych, różańców itd. Które z tych poświęceń są czysto wzywające, a które uświęcające, wnioskować należy z formuły poświęcenia, z celu i samej istoty rzeczy poświęconych. W ścisłym znaczeniu za sakramentalia należy uważać tylko poświęcenia uświęcające.

Sprawować czyli udzielać poświęceń uświęcających mogą tylko te osoby duchowne, którym Władza kościelna tego prawa udzieliła (3), a więc biskupi i kapłani. Biskupi mogą dokonywać wszelkich poświęceń, kapłani zaś tylko tych, które nie są zastrzeżone biskupom, lub do których otrzymali delegacje od biskupów i to tylko na własnym terytorium.
Poświęceń połączonych z namaszczeniem olejami św. mogą dokonywać tylko biskupi, jak konsekracja kościołów, dzwonów, kielichów, paten. Poświęcenie paliuszów, agnusków i róż złotych zostawione jest wyłącznie Ojcu Świętemu.
Wreszcie zauważyć należy, iż niektórych poświęceń mogą dokonywać diakoni a nawet lektorzy mianowicie tych, które im wyraźnie z prawa dozwolone (4). Prawo zastrzega, że dla dokonania egzorcyzmów nad opętanymi od szatana, koniecznie potrzebne kapłanowi pozwolenie od właściwego biskupa (5). Korzystać z sakramentalii mogą wszyscy katolicy za wyjątkiem ekskomunikowanych, a także katechumeni, a nawet akatolicy mogą uczestniczyć w niektórych, jak egzorcyzmy (6). Rzecz oczywista, że sakramentalia w ścisłym znaczeniu – przedmioty pokonsekrowane mają być otaczane należną czcią i nie mogą być obracane do użytku zwykłego światowego lub w ogóle nieodpowiedniego, choćby były w posiadaniu osób prywatnych (7). W sposób prywatny mogą udzielać błogosławieństwa i osoby świeckie ale to nie ma znaczenia sakramentalii.

Sakramentalia posiadają specjalną moc w wydawaniu pewnych nadzwyczajnych skutków z ustanowienia Kościoła św. już to duchownych już to fizycznych. Takie jest ogólne od najdawniejszych czasów przekonanie społeczeństwa wiernych. Główniejsze skutki są następujące: 1. Poświęcenie osoby lub jakiej rzeczy do czci Bożej, 2. Wypędzenie szatana, 3. Wyjednanie łask czynnych aktualnych, 4. Odpuszczenie grzechów powszednich, 5. Darowanie kar doczesnych, 6. Udzielanie dobrodziejstw doczesnych. Nie wszystkie sakramentalia posiadają jednakową i równą skuteczność, niektóre mają specjalne skutki: jak egzorcyzmy – wypędzenie szatana, poświęcenie świec – Błażejek – zdrowie gardła. Do niektórych Kościół św. przywiązał specjalne odpusty.

Sakramentalia nie posiadają nadanej sobie mocy wewnętrznej, czyli działania samego przez się, jak sakramenty. Takiej władzy Kościół im nadać nie może. Sprawują one swe skutki już to na mocy czynu działającego Kościoła, już to na mocy czynu tego, kto tych sakramentalii używa. Kościół zawsze jest miłym w oczach Bożych, ofiaruje Panu Bogu swe modły w intencji tego kto sakramentalii używa i od tych modłów Kościoła zależy głównie ich skuteczność. Przez pobożne i należyte korzystanie z sakramentalii człowiek pobudza się do żywszej wiary, gorliwszej miłości i ściślejszego zjednoczenia się z Panem Bogiem, a przez to przyczynia się do otrzymania dobrodziejstw duchownych lub doczesnych.
Sakramentalia powodują też nie wprost ale pośrednio odpuszczenie grzechów powszednich i kary doczesnej, gdy przez powiększenie łaski Bożej przyczyniają się do wzmożenia miłości i ducha pokuty w otrzymującym, a przez to wyjednywują przebaczenie win powszednich i części kary doczesnej.

Dobrodziejstwa doczesne o tyle tylko mogą być skutkiem pewnym sakramentalii, o ile to nie stoi na przeszkodzie dobru wyższemu duchownemu i spełnieniu się woli Bożej. To nam wyjaśnia, dlaczego sakramentalia nie zawsze sprawują pożądany skutek. Skuteczność ich jest niezawodna, gdyż jest następstwem modłów Kościoła. A te zawsze bywają wysłuchiwane, ale nie zawsze jest zgodne z wolą Bożą to, o co zabiegamy. Najczęściej sakramentalia dokonywują się przez poświęcenia lub konsekracje, albo też przez egzorcyzmy. Dlatego to w naszych czasach zamiast nazwy sakramentalia używa się nazwy poświęcenia i egzorcyzmy. Co do tych ostatnich i ich pożytku słuszną czyni uwagę św. Alfons Liguori, że chociaż nie zawsze od razu odpędzają szatana tym niemniej zawsze sprawiają jakiś skutek, jeżeli nie całkowicie to częściowo osłabiają siły szatańskie: "Szatani lękają się tajemnic, gdyż wiedzą, że przez nie są pokonani. Na widok krzyża, na imię Chrystusowe i inne podobne trwożą się i uciekają" (Pesch).

Z sakramentalii najlepiej znane są poświęcenie wody, od najdawniejszych czasów używane jako symbol czystości wewnętrznej i bardzo zalecane jako skuteczny środek łask Bożych. Pierwotnie poświęcano wodę tylko w Wielką Sobotę i w wigilię Zielonych Świątek, ale wobec licznego zapotrzebowania do użytku wiernych w kruchtach kościelnych i do przechowywania w domach na użytek religijny, wprowadzono poświęcanie co niedziela i aspersję przed sumą – a może być poświęcana i w dnie powszednie w miarę potrzeby. Samo poświęcenie jest pełne znaczenia mistycznego: używa się egzorcyzmów do poświęcenia soli i wody, – sól zachowuje od zepsucia i wszelkiej skazy duchowej. Powinniśmy z niej z całą pobożnością korzystać w kościołach i domach naszych we wszelkich dolegliwościach, w chorobach ciała i w pokusach, a na pewno otrzymamy jak najlepsze skutki.

Wielce też ciekawe i pożyteczne są inne poświęcenia i konsekracje. Ogólnie zaznaczyć należy, że tych tylko poświęceń można używać, które się znajdują w rytuale Rzymskim, oraz to zaznaczyć, że dla ważności ich tj., aby miały pożądane skutki, trzeba się ściśle trzymać wskazanych tam przepisów.

Chociaż używanie sakramentalii nigdzie nie jest ściśle nakazane wiernym, powinno się z nich często i pobożnie korzystać dla otrzymania wielorakich z nich skutków. Potrzebne dokładniejsze poznanie sakramentalii ludziom inteligentnym, aby ich nie lekceważyli, potrzebne ludziom mniej światłym, aby ich zabobonnie nie używali, potrzebne osobom zakonnym i życiu duchownemu oddanym, aby i same z nich mogły należycie korzystać i innych do korzystania z tej skarbnicy zachęcać.

Kodeks prawa kanonicznego o sakramentaliach

(wybrane fragmenty)

Kan. 1167 § 1. Tylko Stolica Apostolska może ustanawiać nowe sakramentalia, autentycznie tłumaczyć już istniejące, znosić niektóre z nich albo zmieniać.
§ 2. Przy sprawowaniu czyli udzielaniu sakramentaliów należy zachować obrzędy i formuły zatwierdzone przez władzę kościelną.

Kan. 1168 Szafarzem sakramentaliów jest duchowny wyposażony w odpowiednią władzę. Zgodnie z księgami liturgicznymi, niektórych sakramentaliów mogą, według zdania ordynariusza miejsca, udzielać także świeccy, posiadający odpowiednie przymioty.

Kan. 1169 § 1. Konsekracji i poświęceń mogą dokonywać ważnie tylko ci, którzy mają sakrę biskupią, oraz prezbiterzy, którym zezwala na to prawo lub zostało im to udzielone zgodnie z prawem.
§ 2. Błogosławieństw, z wyjątkiem tych, które są zastrzeżone Papieżowi lub biskupom, może dokonywać każdy prezbiter.
§ 3. Diakon może dokonywać tylko tych błogosławieństw, na które mu prawo wyraźnie zezwala.

Kan. 1170 Błogosławieństw, które powinny być udzielane przede wszystkim katolikom, można udzielać także katechumenom, a nawet, jeśli nie ma zakazu Kościoła, również niekatolikom.

Kan. 1171 Rzeczy święte przeznaczone aktem poświęcenia lub błogosławieństwa do kultu Bożego, należy otaczać czcią i nie wolno nimi posługiwać się do użytku świeckiego lub niewłaściwego, chociaż są własnością osób świeckich.

Kan. 1172 § 1. Nikt nie może dokonywać zgodnie z prawem egzorcyzmów nad opętanymi, jeśli nie otrzymał od ordynariusza miejsca specjalnego i wyraźnego zezwolenia.
§ 2. Takiego zezwolenia ordynariusz miejsca może udzielić tylko prezbiterowi odznaczającemu się pobożnością, wiedzą, roztropnością i nieskazitelnością życia.